Дөхуль Миср әл-Каһирә

Баб ан-Наср - ворота в Каир

Каирская мечеть

Мисрга йитүб вокзалга төшсәк, ул тарафдан бу тарафдан гарәбәчи вә хаммаль «Тәнзил галейна» — дия-дия, бер гарәбәчийә бенүб, «Миср әл-Аксар шариг лазбкия» дигән мәхәлгә килүб, тәмиз отельга назил улдык. Кичәсе ун грош иде. Шул ук көндә аш-чәйдән, фәрагтьдән соң сәер вә тамаша чыктык. Мостафа Хан Хәлилиядә икамәт идүче Җәләби әфәндене тауб, һәм дә Хутам хәзрәтләрене тауб мүсафөхә идешүб, әлемездә улан мәктүбе тәслим итдем. Вә һәм Җәләби әфәндея һидаяте шәриф өчен 15 грош саг [...] Мисрны бирдем. Казанлык дамеллага тәмҗан һидайалары илән һәмраһ идүб йибәрмәк булуб калдылар. Алла моваффәкъ әйлия.

2-нче көн иртән җәмигъ Әләзһарны тамашайа бардык. Барышта карашда ишекдән керүдә хәйран мөһиб җайдыр. Эчкәре кердек, таләбә җәмигъ улуб һәр җайда дәрес мөкәлямә идерелер, шул әснада Габдеррахман исемле таләбә безгә юлыгуб мүсафөхә идүб: «Сез казанлы вә сезә бәндә мәктүб вар, сезә табшырырмын», — дип калды. Бу мәктүб Петербургдан Габдеррәшид эфәнде күндермешдер [Б.28] күндермешдер диде. 3-нче көндә безә мәктүбе тәслим итде. Буның соңында фаитон илә Мисрның беренче багына китдек, Мисрдан 5 чакрым мәсафәдә булур. Бакча маснаг гүзәл, кабкасы керер өчен тимердән. Кермәк өчен 2шәр грош бирдек. Әтрафында вә хуш вә тойур тулы. Төрле-төрле хузлар күб. Хуз эчендә төрле кошлар да күб. Бу баг Исмәгыйль пашаның сәнгате булмышдыр. Хубдыр тәфәрреҗ җай. Багның юлы күмәк ак вә кара таш илән бәсыт иделмешдер. Шулкадәр уфак таш илән монтазыйм бәсыт иделмеш, белмийорум бу ничә таш нәрәдән җәмиг иделмешдер, чөнки баг бөектер.

4-нче көндә имам әл-Мөхәммәдне Абу хәзрәтләрене зиярәт итдек. Бәгъдәһе әл-имам әл-Хисам әш-Шафигый хәзрәтләрне, бәгъдәһе Зәйнәб бәнат Фатыйма әз-Зәкрә, бәгъдәһе Сәкинә вә Нәфиа анамызы лөзүменчә зиярәт итдек. Барның да өсләрендә гүзәл коббаләр, солтан хәзрәтләре гүзәл тәрбия идәр, диделәр.

Бәгъдәһе Йосыф Галәйһи-с-сәлам коесыны зия[рә]тә вардык, зур кальга крепос эчендә икән. Мөҗавиры Ибраһим әфәнде илән икемезә берәр шәмх бирде. Шәмх илән коега төшеб китдек. Төшәргә әйләнүб төшелә икән. Бик тирән мобалига улмас 40 яки 50 сажин булур. Буны тамаша идеб чыктык.

«Хидәйвие Миср» җамигы шәрифенә кереб өйлә намазыны укыдык. Мәсҗид бик гүзәл. Бәгъдәһе Әбулгалә ибн Хөсәен разиулла Галәйһи-с-сәламгә, бәгъдәһе әл-имам әш-Шәграни хәзрәтләренә, бәгъдәһе Хөсәен разиулла Галәйһи-с-сәлам җамигы шәрифенә зиярәт идеб әтмам бәгъдендә мәзкүр таләбә җөмләсендән Габделрахман әфәндедә зыяфәтдә булдык. Буның хөҗрәсенә ике хафиз килтереб Коръән укытдык, гүзәл укыдылар барәкаллаһ.

Бәгъдәһе җәмигъ Әл-Әзһарда җомгада булдык. Хатиб әфәнде илән җомгадан соң күрештем вә һәм кәнд җәмигъ кыйлмыш таэлифендән ике данә хотбалык һәдия кыйлдык вә һәм Габдулла мөфти илән күрештем вә бер дәфгә дәресендә булдым тәфсир «әл-Җәләләйннән» дәрес иде бик мохаккак ва сика адәм икән. Вә мәзкүр хатибның нам мөбарәке «Рәҗәб әс-сака» бик гүзәл укыды вә муафик суннәтә табдым. Хөтбәләрендә әмма бәгъд укылыб «Хулафа-и рашидин» 2-нче хөтбәдә укылды. Вә голәмаи кирам илән мөҗалисемез вә мөкәлямәмез булды. Мисрның беренче кыраэсендән Хутам әфәнде вә мөшаихендән әш-шәиех әл-Бәкри вә Әхмәд әл-Фаруки.

[Б.29] Вә таләбә җөмләсендән казанлы Габдерахман вә Фәйзерахман вә Габдулла вә Гыйниятулла вә гайриһим. Вә һәм гәзитә сахибе «Муайид» сахибе илән күрештем. Бәгъзы безем Русияйә тәгъликъдар кәлямлар илән мөкяләмә улынса да вакыты тар вә кәефе дә азрак булгандан кәзәли муафикъ табгы сөйләшә алмадык. Икенче кәррә мәрхәмәт идеңез дисә дә, безем вакытымыз мәсагыйдә кыйлмады. Вә «Лива» сахибы илән дә күрешдем, голәмаи кирам вә тәдәррис вә бунын мөтәгалликъ улан әшьяны сораб узак ултырды. Бу зат кәндисе яшь улса да, гүзәл фәһим сахибы улса кирәк. Вә тәдбирле адәм булмалы кирәк дип табтым. Без ултуруб чыккан бәгъдендә газитәсенә һәм дәреҗ итмешдер. Бунда аның кәлямыны гыйлавә яздым будыр:

Галим Казани

Шәррәфә әд-диара әл-мысрийә галим мин әкбәрә гөләмаэ Казан би касдиһи- әз-зиһаб илә әл-хаҗ әш-шәриф. Вә һуа әл-галим әл-газыйм әс-сәид Хәмидулла ибн Фәтхулла. Вә кад тафаззалә хәзәрәтә би зиярәтина. Һәза әл-йаум вә тәхәддисна мәгә тауила фи әхвал әл-мөслимин би-Казан вә-л-Русия гомуман.

 Фәгулимәна минһи ан әд-дәүләт әл-Русия ли-т-татагараз ли-д-дин әл-Ислами би-ази мутлакан. Ва ан әл-мөслимин фи тилькә әл-җиһат мөхафизун гәлә диниһим. Мөхафизә шәдидә мөтәмәсикун би-гәкидиһим тәмсикән кауийан.

Ва иннә әд-дәулә вә-л-җәмиган йатагалләмуна әл-Коран әш-Шәриф вә йударрисуна әл-лөгә әл-гарәбия. Вә иннә әл-банат йатәгәләмна кауагид әд-дин вә арканиһи. Әмма әл-адаб фәгәзимәт һуналика вә әл-фиск калил җиддан вә әл-гәфаф са-уйуд бин кафатән ән-нисаэ.

Вә кад гәләмна мин хәзәрә ән йудәрррис фи әхәд мәсаҗид Казан. Вә йалка гәлә таләбәтиһи мин әл-фикһи «Китаб әл-һидаят» вә «Мөхтасар әл-викаят» вә мин [әл-хакк?] китаб «әл-Кафия» мәгә «әл-Җамигъ» вә мин ас-сарф китаб «әл-Мәгәзи» мәгә «Шәрх әт-Тәфтазани» вә мин әл-мантыйк «Китаб әш-шәмсият» вә «әт-Таһзиб» вә мин әт-тафсир «әл-Җалаләйн» вә «әл-Бәйузауйи» вә мин әл-гакаид «Китаб газд әл-миллә вә-д-дин» вә мин әл-хөкмә [«Мөәйзи?»] вә «Шәрх хикмә гәл-гилми» вә мин әл-хисаб «Холәсат әл-хисаб» вә мин әл-хәдис «Сахих әл-Бухари» вә «Китаб мишкат әл-мөсабих». Вә һәза иудәллә гәлә такаддум әл-голүм әл-Исламия һуналикә. Насаэлү минһаза әл-галим әл-мөфәззал сәфәран сагидан вә хаҗҗа мөбарәк мукаиула вә гауда әл-ватани хәмида.

Буның бәгъдендә Булак дигән җайга бардык. Матбагъ ханәләре тамаша итдек, бик гүзәл матбагъ ханә мирия дип мәшһүр. Мөдирендән рөхсәт алуб, тәмамән күздән үткәрдек. Ничә удайа тәкъсим итмешдер. Вә һәр удада махсус эшләр кыйлына икән.

[Б.30] Мисрда конка урынына ликтрик (кһрба) гәрабасы йөридер. Вә һәм дә бик күб. Тормыш отель хөҗрәмез гүзәл иде бик, тәмиз бер тәрәзә урамга караган, яхшы ике карават бер камут вә бер ышкаф иде. Мисрда тәмам йиде көн булуб мәгълүм урынларны зиярәт идүб, хәтта әһрамга һәм барыб муаснаг мәгълүмне зиярәт итдек тәкаббәлә-ллаһе.

Мисрдан 7 зилкагдәдә пәнҗешәнбе көн иде. Суис тарафына чыктык вә Мисрның вокзалына күб таләбә безне истидбарә чыкмышлар фатиха укуб калдылар. Сәгать 12дә чыгыб, шул ук көн кичәсе сәгать 7-дә Суискә төштек. Бик яхшы гына шәһәр икән. Суисдә 2 көн булыб, өйләдән соң сәгать 5-тә «Хедауви» вапуры илән Шибин нам Җиддәи мөбарәкә тарафына юнәлдек. Алла мөбарәк әйләсен. Әмин.

Мәзкүр вапур илән сәгать 5-тә хәрәкәт итдек, өйләдән соң иде. Һава гүзәл могътәдил иде. Әмма төнләй сәгать 3 тирәсендә тур Синә карибенда пароходымызы капитанымызның мәһарәтендән уларак ике таш арасына татма ултуртты. Бу хосусда өйгә язмыш мәктүбемдән би-гайниһи нәкыль кифая идәр дип:

«Сөекле хәләлем Гыйльмекамал вә ике сөекле балам Мәгъсумә илән Сафиягә без гариб улан әткәеңез хәзрәтеңездән лайогадд дога вә сәлам иһда улынды. Вә тутам Биби илән җизнәм Юнысга гел балаларыңыз илән вә дәхи сеңлем Гайшәгә фатиха вә сәлам идеп әйтдем. Вә кордаш кабиләгә вә безне сораган дус-сәдыйкларга көлләсенә тәфсыйл сәлам диясез. Безем хәл бүген, әлһәмделиллә, сәламәт улуб, Җиддәйә әүвәл әйтенчә, зилкагдәдә килдек. Белмәдек, кайсы газизнең фатихасында безләргә бу шадлык мөяссәр улгандыр. Чөнкә без гарибларның сәре гаҗизанәмезә кәлән гараиб әхвәлдән бер генә бәндә зат мөбарәкләреңезә бәян итмәклә мәҗбур улдым.

Тарафыңыза Суисдан 9-нче зилкагдәдә пароход ракиб улурымыз дип мәгълүм итүб, мәктүбемез улуб иде, хәбәрдар улгансыз. Юлымыз бурда сәгать 5дә өйләдән соң пароходымыз хәрәкәт идеб, һава могътәдил улдыгы хәлдә рәванә улды. Шул ук кичә сәгать өчтә төнләй капитанымызның гаять мәһарәтендән уларак, ике таш арасына вапурымызы китереп, тур Синадан биш сәгатьлек мәсафәдә гүзәлчә батырды. 10-нчы зилкагдә җомга көн сабах сәгать унда тур Синайа мөхабрә вә телеграм ирсал өчен пароходдан бер сәфинәйә 5 нәфәр бәхри ашагыйа индерелде. Пароходдан йөз сажин мәсафә [Б.31] хәрәкәтдән бәгъдә һаваның согубәтеннән вә мәвеҗнең гаять шиддәтендән мәзкүр сәфинә гаудәт мәҗбур улуб дәфәгат илә фәләк инкыйлябә килеб мәзкүр сәфинәдә улан нәфәрләр һәр бере бер тарафа дагылды һәр кәс вә әнфәсән диярәк, кәнде җанларыны тәэмин вә хәлас итмәк юлына чалыштылар. Вапурымыздан хәлас улмаларына даир аләтләр атдылар исә дә, ничә дөрле көч вә бәла илән дүрт нәфәр бәхри сәламәт якасыны улуб бер нәфәр гаркы бәхре әбхур улан. Тәкъдир бөйләдер.

Пароходның әүвәл көндүк мәвеҗның шиддәте зарбыннан су мәхзәне ватылыб, хөлү суымыз дингез суы илән мөхтәлитъ улуб, пароходда улан җәмәгатемез рәэсән сусыз калды. 2-нче көн вапурымызның борынлары вә абдәстханәләре бе-л-коллийе ватылыб вә нәрдебанлары да ватылыб вә машинасы вәйран улуб пароходымыз бе-л-коллийе вәйран вә гамәлендән могталь улуб бәхрә батды. Вә мәвеҗ зыядәләшеб шулкадәр пароходы зарб идәр ки кәәннәһү кувәтле туб илән атыладыр. Якшәнбе көн вапурдан баз бер сәфинәйә 6 нәфәр бәхрия индереләрәк вә бердә бәдәви гарәб дәлил уларак ракибән сахил әл-бәхрә касд идеб вапурда калан хөҗҗаҗ илән: «әл-видаг-әлвидаг», — идерәк фәләкә көрәк сала-сала дингез кенаренә юнәлделәр.

Бер мөддәт мөрүрәтдә сәламәт тарикны булуб, кәрәйә кавем ауруп ишарәт виреб кәндиләре телеграм ирсалә хәрәкәтдә булындылар. Вә капитандан бер мәзруф кәгазь кәнде әхвалемезә даир хосусда дәхи йәдләренә вирелмешде. Вә йәүме мәзбүрдә икенде вакыты миср пушта пароходларындан безем әхвальне белергә ике мил кадәр мәсафәйә якын килдисә дә, мәвеҗның зыядә шиддәтендән бер йирә караргир уламаюб хәвефендән би-тәкрарны мөхабәрәсез тур Синайә гаудәт мәҗбур улды.

Йум иснәен душәнбе көн иртәсе сәгать унда инглиз вапуры хәрби килүб, бер бочык мил мәсафә бәгъдендә ишарәт илән мөхабәрә алышыб, бәгъдәһе 4 нәфәр бәхри гасакир бер рәис илән сәфинәйә назил улуб тугры вапурымыза килдектә кәваифе әхвалемезе лае килә белдектә вә һәм дә дәруны каекда су да булындыктан, аны да вапурымыза чыгарылдыктан соңра һәр кәсә берәр филҗан (эстакан) су тәкъсим иделде.

[Б.32] Һәр кәс су алачак өчен куәте базуи илән зур идеп әлендән килдеге кадәр дигәрендән, мөкәддәм кәнд җаныны тәэмин касдында булуб, бер-берне җәзеб идәрәк би гаять сусагандан җәбер иделмәенчә кәнд нәүбәтене көтмәктә ерак булдыкындан бер-беренең әлендән алмак үзрә хәйрәттә булдыклары йаум әл-мәхшәрдә вә әнфсан казыйясенә мөшабәһәт идәчәктер. Ата вә ана булурса әүладына бакмайуб кәнд нәфесне мөхафиз итмәк әмәлендә булындыклары мөшаһидә идән кемсә гайн йаум әл-кыямәт улдыгыны әлбәттә тәсдыйк идеб, «Фә-әгътәбәру йа уләл-әбсар!» аять җәлиләсене укыячакдыр вә йум әл-җомгадан игътибарән дүшәнбе көнә кадәр һич кемсәдә эчмәя су булмаюб сусызлыкдан һәр беренең тудаклары хәрарәтдан кара улуб нәздендә лимон бар инса аны имүб нәфесне тәэминә чалышса да, хәрарәте сүнмәюб, суы дүрт күз илә күзәдәрәк вә бер дә хәятдән катыйгъ әмид идүб, бәйнәл хәүф вәр рөҗа улмак исәләрдә әгәр хоҗҗаҗ гадәме тәрҗих итдекләре мәсмугы гаҗизәнәм улды.

Вә сишәнбе көн кабла аз-зоһр өч тарафдан вапурлар зуһүр идеб имдадә килдекләрене белдегемездән соң чәнан хөрсәнди хасыйл улдики буның тәшәккерне әдадә гаҗизмез, чөнки дөньяйга яңа килдек кеби улдык икенче вөҗүд булыб. Хәмдә улсун кичде китде. Хак Собханәһе вә Тагалә дәһа күрсәтмәсен. Амин!

Пароходлардан каеклар инзал иделеб вә дәхә кечек пароходларда ашагыйа индерелеб, мәзкүр ватылмыш вапурдан әүвәл хоҗҗаҗи чыгарыб, соңра бар әшьясыны ихраҗ идеб, һәлакәтдән нәҗат булдылар вә һәр кәс әүвәленчә чыкмак тарикъны арамакда улуб ярым сәгать әүвәл улса да, су эчмәк арзусында улдыклары гыйбрәт галим улдыклары әһел гукулә кифаять идерде. Бу минвал узәрә әмитигаи хоҗҗаҗ ихраҗ иделсә дә, чук мал дингез суы илән мәблул улдыктан тәляфәт бик чукдыр. Кәнде рәфикым Ибраһимның бөтенләй чумаданы илән әшьясы дингезгә китде. Вә мин гаҗизнең дә бәгъзе әшьясы суйа китде, — хәерле улсун кичде китде. Пароходымызда кәнд хөҗаҗның мәэкүлаты калмадыгындан тараф хөкүмәтендән иганә уларак һәр көн икешәр таба күмәч вә ике йумурта вә зәйтун вә суган бирелер иде. Икенче вапурда хоруҗымыз бәгъдендә һәр кәс бер-бере илә мосафәхә вә моганәкә идерек яңа баштан дөньяга килдекләрене тәбрик итеб азан илән мәшгуль улуб буның агыздан (Һәза мин нәгиму-л-ла, һәза мин фазлу-л-ла. Агтайна әл-хәйрәт әл-җәдидә) дип вә хәмд сәна илән мәшгуль уларак сәламәт икасны.

[Б.33] Мәзкүр ватылмыш вапурда әксәр хоҗҗаҗ Мисрдан ултурмышлар иде. Вапура ултуруб хәрәкәт иткән чук тилавәт Коръәне Кәрим илән бик рәхәтләнүб килүб идекчә файдаи гаркъ бәхер илән барда [туканды?] баткан әснада «Салават» тәнҗия һәм укылды. Һәр кем кәнд мунисы илән укуб, күб-күб нәҗат улмакларны истидга итделәр. Шигаи өммамиядән һәм туксан хоҗҗаҗ бар иде. Без булса бәхрдә икемез рәфигым Ибраһим илән генә, ләкин бер таләбә Мисрдан һәмраһ уларак бәрабәр бәхрә сөвар улуб идек кырымлы гүзәл талиб иде.

Нигярым Гыльмекамал, бу мәктүбе алуб бер укуб кына куймаңыз тәкрар, би-тәкрар укыңыз вә һәм карьяда улан голямайа биреңез, укысыннар да фатихада улсуннар. Бу ничә яздыкымыз сәрәмезә келән әхвале гарибәдән нибзәтен минәл-катрә мин Бәхрил-Әхмәр.

Калган әхвалемезе, иншалла, кайткач тәкълим идәрез. Әссәләмү гәлейһүм вә рәхмәтулла вә бәрәкәтү! 17-нче зилкагдә 1317 һиҗрийә 1900 миладия Җиддәдә язылды. Һава-и анамызы зиярәт итдек. Әлһәмделиллә. Әнтәһа әл-мәктүб».

  Прибытие в Каир

Стоило только нам выйти на каирском вокзале, как нас окружили извозчики и носильщики. Все предлагают свои услуги, все кричат. Наняв одного извозчика, мы направились в каирский район Азбакия. Остановились в неплохом, чистом отеле. Плата за одну ночь — 10 грошей. В этот же день после обеда мы вышли в город. [Добравшись до места] под названием Хан Халилия, мы разыскали там Джелаби-эфенди и вручили ему письмо [из Триполи]^[1]. Также мы разыскали и Хутам-хазрата, которому передали ожидаемое им письмо. Пусть с помощью Аллаха им сопутствует удача.

На следующий день с утра мы пошли в мечеть аль-Азхар^[2]. Снаружи эта мечеть выглядит очень внушительно и величественно. Зашли внутрь. Повсюду сидят шакирды и повторяют свой урок. В это время один из них по имени ‘Абдуррахман подошел к нам и поздоровался за руку. «Вы же казанские?» — спросил он у нас. — «У меня к вам письмо от Габдеррашида-эфенди (Ибрагимов.— Прим. ред.) из Петербурга». [Л.28.] Это письмо мы получили на следующий день. После чего на фаэтоне поехали в один из пригородных садов, расположенный в пяти километрах от Каира. Заплатив 2 гроша, мы прошли сквозь изящные железные ворота и оказались в чудесном месте. Сад полон птиц, которые не только летают, но и плавают в многочисленных местных озерцах. Все это великолепие — плоды трудов ‘Исмаил-паши^[3]. Находясь здесь, отдыхаешь душой и телом. Все садовые дорожки вымощены мелким черным и белым камнем. Трудно вообразить сколько материала нужно было доставить сюда, ведь сад огромен.

На четвертый день мы посетили усыпальницы имама аль-Мухаммада Абу ал-Ляйса-хазрата, имама аль-хумама (известного) аш-Шафи‘и-хазрата^[4], Зайнаб бинт Фатимы аз-Захра^[5], а также матерей наших Сакины и Нафисы. Все они находятся в прекрасном состоянии, укрыты куполом. Все это говорит о том, что султан [‘Абд аль-Хамид] заботится [о своем достоянии]. Далее мы посетили колодец Йусуфа (мир Ему), который находится внутри большой крепости. [Вышедший нам навстречу] служитель выдал нам с Ибрагимом по свече и по винтообразной лестнице мы спустились вниз.

Сам колодец не так глубок — 40 или 50 саженей^[6]. Посмотрели, что там внутри, и вышли наружу.

Полуденный намаз мы читали в мечети «Хидэйвие Мисри». Сама мечеть очень красива. После чего мы посетили святые пристанища Абу ‘Аля’ ибн Хусейна (да будет Аллах доволен им), имама аш-Ша‘рани^[7] и в завершение побывали в мечети Хусейна (да будет Аллах доволен им). Кроме того, были в гостях у вышеупомянутого шакирда ‘Абдуррахмана-эфенди. Пригласили в его комнату двух Коран-хафизов, которые прекрасно прочли [отрывки из Священной Книги]. Слава Аллаху! Пятничный намаз мы совершили в мечети аль-Азхар. По его окончании я встретился с имам-хатыбом и вручил ему две книжки проповедей собственного сочинения. Также я встретился с муфтием Абдулом^[8] и даже побывал на его занятии по тафсиру «Джаляляйн». Авторитетный учитель, который знает все тонкости своего предмета! Упомянутый выше имам-хатыб очень хорошо читал «Раджиб ас-сака». После завершения первой хутбы, во второй было прочитано «Хуляфа-ир-рашидин» («Праведные халифы»). На этом меджлисе присутствовало немало ученого люда. Один из первых чтецов Корана в Каире — Хиттам-эфенди, из шейхов — шейхи аль-Бакри и Ахмад аль-Фаруки.

[Л.29.] Если говорить о шакирдах, то [в этот день] состоялась наша встреча с казанцами — ‘Абдуррахманом, Файзрахманом, ‘Абдуллой, Гинаятуллой и другими. Также я встретился с редактором газеты «Му‘айид» («Сочувствующий»). Темой нашей беседы стала [ситуация] в России. У меня не было особенного настроения, да и времени тоже, на долгие разговоры, поэтому полноценной беседы не получилось. Впрочем, он предложил встретиться еще раз, но я планировал потратить свое время по-другому. Также у меня состоялась встреча с редактором газеты «Лива’» («Знамя»). Мы долго говорили о различных научных делах, известных ученых, мусульманском образовании. Мой молодой собеседник оставил у меня впечатление вдумчивого и проницательного человека, который оперирует реальными и конкретными доводами. Результатом нашего разговора стала статья в газете, которую я и привожу здесь: 

Казанский^[9] ученый

Приезд в Египет крупнейшего казанского ученого, который направляется в священный хадж, стал большим событием для нашей страны. Имя этого великого ученого, удостоившего нас своим визитом — господин Хамидулла бине Фатхулла. Сегодня мы много говорили с ним о положении мусульман в Казани, да и в России в целом.

С его слов мы узнали, что Российское государство создает препоны мусульманской религии, нанося [мусульманам] совершенно незаслуженную обиду. И мусульмане [ведут] борьбу за сохранение своей религии. А за нее и за ее принципы они держатся крепко.

[Что касается системы образования], то [в этом государстве] преподается Коран и арабский язык. А девушки [их] изучают религиозные правила, а еще основы [исламской религии]. Что касается морали и приличий, то все эти качества невероятно развиты среди них. Там почти не распространились разврат и распутство, а большинство их женщин — образцы добродетели и целомудрия.

Также я узнал от хазрата, что он преподает в одной из казанских мечетей. Своих шакирдов он обучает следующим предметам: мусульманское законоведение по книгам «Китаб аль-Хидая» и «Мухтасар викая», мусульманское право по книге «аль-Кафия» и «аль-Джами», морфология по книгам «аль-Магази» и «Шарх ат-Тафтазани», логика по книгам «Китаб аш-шамсия» и «ат-Тазхиб», толкование Корана по «аль-Джаляляйн» и «аль-Байдави», принципы веры по «Китаб газд аль-милла ва-д-дин», философия по [«Муяззи»?] и «Шарх хикмат аль-ильмий», математика по «Хуласат аль-хисаб», хадисоведение по «Сахих аль-Бухари» и «Китаб мишкат аль-масабих».

Все это говорит о том, что мусульманская наука прогрессирует [в тех краях]. [В завершении нашей беседы] мы пожелали этому прекрасному ученому счастливого пути, удачного завершения хаджа и скорейшего возвращения на его достохвалимую родину.

После чего мы направились в ту часть [города], которая называется Булак. Там расположено множество типографий, в том числе и хорошо известная «Матба‘-ханаи-мирия» («Казенная типография»). С разрешения заведующего типографией мы осмотрели ее многочисленные внутренние помещения. Я затрудняюсь сказать, сколько их всего находится под одной крышей. Но ясно одно — в каждом помещении, в каждом цехе кипит активная работа, выполняется определенная задача.

[Л.30.] Вместо конки в Каире используют электрические повозки. Тут их немало!

Мавзолей на кладбище мамлюков близ Каира

Нам попался вполне благоустроенный гостиничный номер с одним чисто вымытым окном, из которого открывался прекрасный вид на улицу. В номере также имелись две кровати, один комод и один шкаф. Оставшись в Каире на полных семь дней, мы сумели посетить почти все более или менее значимые места и даже побывали возле пирамид. Да примет Аллах все наши молитвы!

В седьмой день зуль-ка‘ды, в четверг, мы покинули Каир и направились в Суэц. На вокзал нас пришли провожать знакомые шакирды. Прочитав полагающиеся молитвы, ровно в двенадцать часов дня мы тронулись в путь. В тот же день в семь часов вечера мы уже были в Суэце. На первый взгляд — красивый и ухоженный город. Пробыв здесь два дня, в пять часов пополудни мы отбыли на пароходе «Хедауви» в сторону Шибина. Теперь наш путь лежал в благословенную Джидду! Да вознаградит нас Аллах Своей милостью! Амин.

Погода была вполне нормальной, но ночью не так далеко от горы Синай наш корабль сел на камни. В этом месте мне хотелось бы процитировать свое письмо домой, [в котором я описываю случившееся с нами несчастье]:

«Дорогая моя благоверная [супруга] Гильмикамал, дорогие мои дочки — Магсума и Сафия! Примите многочисленные приветы и молитвы, которые посылает вам ваш странствующий на чужбине отец. Передайте также мое благословение и слова напутствия моей сестре Биби, мужу ее Юнусу, их детям и еще сестренке моей Айше. Непременно передавайте наилучшие пожелания всем нашим родственникам и тем друзьям, которые справляются обо мне. В данный момент, слава Аллаху, мы живы и здоровы и с началом месяца зуль-ка‘да мы уже были в Джидде. Даже не знаю, чьи молитвы и слова напутствия помогли нам успешно преодолеть свалившиеся на наши головы приключения. Расскажу о них подробнее. Вы уже, наверное, получили от нас письмо, в котором мы сообщали, что собираемся отбыть из Суэца 9-го числа зуль-ка‘ды. По местному времени мы отплыли в пять часов вечера. Погода вполне благоприятствовала удачному плаванию. В три часа ночи благодаря «мастерству» нашего капитана, мы как следует напоролись на камни и стали тонуть. Это случилось в пяти часах хода от горы Синай.

Надо было что-то делать. 10 числа зуль-ка‘ды в 10 часов утра пятницы с нашего парохода была спущена шлюпка с пятью матросами. Им была дана команда добраться до берега и сообщить в Синае, что наш корабль терпит бедствие. Но не тут то было! Отплыв от парохода лишь на сто саженей, они повернули назад. [Л.31.] Причиной тому стала резко изменившаяся погода, а также высокие и мощные волны, которые начали захлестывать шлюпку. Один из ударов волны перевернул шлюпку и всех, кто находился в ней, разнесло в разные стороны. Матросы спасались как могли. С корабля им были брошены спасательные круги. В итоге удалось спасти лишь четверых, а пятый утонул. Такова судьба!

Но наши приключения на этом не закончились. Во время той предыдущей бури от удара волн пострадало находящееся внутри судна хранилище пресной воды. [Через пробоину] туда проникла морская вода, которая смешалась с пресной. В результате мы остались без воды.

На второй день начала разрушаться носовая часть корабля, потом очередь дошла до умывален, лестниц, машинного отделения и, в конце концов, наш пароход полностью вышел из строя и начал потихоньку тонуть. Огромные морские волны подбрасывали его словно маленький мячик. В воскресенье было принято решение спустить еще одну шлюпку. На этот раз туда сошли шесть матросов. Им была поставлена та же задача — добраться до берега (хотя бы до арабов-бедуинов) [и сообщить о терпящем бедствие корабле]. Попрощавшись с паломниками, [которые плыли на этом корабле], они сели в шлюпку и поплыли к берегу.

Им удалось добраться целыми и невредимыми до берега и передать конверт с письмом, в котором капитан судна сообщал о бедственном положении нашего корабля. В тот же день, незадолго до захода солнца на расстоянии двух миль от нас показался египетский почтовый пароход. Сильное морское волнение не давало ему никакой возможности приблизиться к нам и [капитан почтового парохода] не стал рисковать и вернулся обратно на Синай.

В понедельник в 10 часов утра на горизонте появился английский военный корабль, который остановился от нас на расстоянии полутора миль. После обмена сигналами с английского корабля была спущена шлюпка, в которой находились четыре военных моряка и их командир. Добравшись до нас и убедившись в том, что все мы находимся в удовлетворительном состоянии, они начали раздавать привезенную с собой воду. Было решено выдать каждому по стакану воды.

В этот момент крайне обезвоженные и обессиленные люди [потеряли человеческий облик]. Каждый думал лишь о себе, о спасении своей драгоценной жизни. Даже матери и отцы, забыв о своих детях, стремились к спасительному источнику влаги. [Л.32.] Нарушая очередь, расталкивая и оскорбляя друг друга, люди стали выхватывать воду из рук своих товарищей по несчастью. Все это напоминало конец света, «День суда». Оставалось лишь прочесть известный аят из Корана «Фа-агтабару йа ула-л-абсар!» («Прислушайтесь же к назиданию, о обладатели зрения !»). Вот в каком состоянии оказались люди, которые с пятницы по понедельник не держали во рту даже маковой росинки, которые питались лишь соком свежевыжатого лимона, почерневшие от жары и духоты, испытавшие за эти четыре дня страх смерти, но питавшие надежду на спасение.

Лишь во вторник подошли сразу три [спасательных] судна. Трудно описать те чувства, которые охватили нас в тот момент. Это и чувство благодарности, и ощущение такое, как будто ты снова родился на свет. Слава Аллаху, все осталось позади! Не дай Бог, все это испытать заново! Амин.

С этих кораблей были спущены шлюпки. С помощью их на пришедшие борта были перевезены сначала сами паломники, а потом их вещи. Таким образом, все были спасены, хотя еще полчаса назад каждый из них думал, как он будет спасаться лично. А те [беспорядки], которые возникли во время раздачи питьевой воды, пусть останутся поучительным примером.

Необходимо сказать, что не весь багаж удалось спасти. Многое унесло в море. Например, чемодан моего товарища Ибрагима также ушел на морское дно, кое-каких вещей лишился и я сам. Да ладно. Что ушло — того не вернешь.

Поскольку спасенные паломники оказались без еды и питья, им было решено выдать паек, включавший в себя две лепешки, два яйца, оливки и лук. На втором пароходе спасенные [устроили праздник]: обнимались, поздравляли друг друга, короче говоря, вели себя так, как будто заново родились на свет. Паломники читали азан и всячески славословили Аллаха («Лишь благодаря Твоей милости и доброте [мы избавились от бед]. Да ниспошли нам Свои щедроты!»).

[Л.33.] Большинство хаджиев, оказавшихся на нашем пароходе, сели на него в Египте. Еще в момент отплытия многие из них читали вслух Коран, а тот момент, когда корабль начал тонуть, все читали «Салават»^[10]. Тогда все молили [Аллаха] о спасении. Было еще девяносто человек хаджиев-шиитов. Нас с Ибрагимом сопровождал из Египта один студент из крымских татар. Хороший человек.

Ненаглядная моя Гильмикамал! Не ограничивайтесь лишь одним прочтением моего письма — читайте его по нескольку раз! Пусть с ним ознакомится ученый люд нашей деревни, пусть выскажут свое благословение! В этом письме я сообщаю лишь в небольшой части о том, что с нами случилось в Красном море. Об остальном расскажу при встрече.

Ас-саляму ‘алейкум ва рахматуллахи ва баракатух.

17 число зуль-ка‘ды, 1317 год (1900).

[P. S.] Посетили место успокоения матери нашей Хаввы (библ. Евы. — Прим. ред.). Слава Аллаху!